Wspomnienia chłopomanów połowy XIX wieku: kształtowanie się tożsamości ukraińskiej

Тези доповіді

W czasie trwającej wojny i kardynalnych zmian w rozumieniu własnej historii i kultury, postrzeganiu siebie i sąsiadów Ukraińcy mają bardzo ważne pod względem narodowościowym i kulturowym zadanie – określić panteon bohaterów narodowych z własnej ukrainocentrycznej pozycji. Do takiego panteonu bez wątpienia należy dodać chłopomanów połowy XIX wieku – Wołodymyra Antonowycza, Tadeja Rylskiego, Borysa Poznańskiego i innych – grupę młodych ludzi, którzy w tamtym czasie samodzielnie określili się ze swoją tożsamością narodową deklarując się jako Ukraińcy i próbowali zmodernizować świadomość narodu ukraińskiego, podwyższyć poziom wykształcenia wśród chłopstwa ukraińskiego, zmienić stosunek do niego otaczających go narodów. Swoją pozycję narodową, próby zmian, których się podjęli, opisali w swoich wspomnieniach – swoistych autobiografiach. Warte uwagi pod względem podstawowych tez dotyczących kształcenia własnej tożsamości ukraińskiej są wspomnienia Włodzimierza Antonowicza, Borysa Pozanańskiego, Kostia Mychalczuka.
Największe rozeznanie dają wspomnienia Wołodymyra Antonowicza, który stwierdził, iż jego poglądy demokratyczne ukształtowały się już w gimnazjum, ponieważ wychowywał się przeważnie na literaturze francuskiej, zgłębiając utwory Monteskiusza, Rousseau, Woltera i innych encyklopedystów. Społeczeństwo szlacheckie polskie, w którym wyrósł, w takim kontekście wywoływało wrażenie zupełnie archaicznego, więc zamyślił się, jak te ogólne zasady demokracji teoretycznej można zaszczepić na własnym gruncie. Antonowicz doszedł do wniosku, że najbardziej demokratyczny element w kraju to chłopi. I tu w grę wkroczyła kwestia narodowości, bo absolutnie zrozumiałą rzeczą dla młodego człowieka było to, że chłopi stanowią odrębną narodowość. Jak się sam przyznawał, jego wiedza na temat ukraińskości była żadna. Niektóre dane historyczne zaczerpnął z książek Apollona Skalkowskiego, natomiast o Bractwie Cyryla i Metodego, jak również o Tarasie Szewczence nigdy nie słyszał ani słowa. „Stosując słabą wiedzę o ukraińskości wobec ogólnej demokratycznej teorii francuskiej, odkryłem samodzielnie ukraińskość” – zapisał w swoich wspomnieniach Antonowicz. Im więcej zajmował się nauką, im więcej czytał i poznawał historię, tym bardziej przekonywał się, że jego odkrycie znajduje potwierdzenie w rzeczywistości. Studiując na Uniwersytecie Kijowskim przekazał swoje przekonania towarzyszom, którzy początkowo z ostrożnością przyjmowali te poglądy, zresztą znaleźli się tacy, którzy zaczęli je podzielać. W ten sposób utworzyło się kółko zwane chłopomanami. Pod koniec lat pięćdziesiątych XIX wieku w kółku zapanowało przekonanie, że wstyd jest mieszkać w kraju i nie znać tego kraju ani jego ludności. Strategią poznania kraju stały się piesze wycieczki w teren, które służyły zgłębieniu kultury i bytu chłopstwa ukraińskiego. Umocniły one przekonania chłopomanów o jedynie możliwej identyfikacji z narodem, wśród którego żyli.
Co ciekawe, Antonowicz jeszcze z młodości przejąwszy niektóre założenia francuskiej filozofii oświeceniowej końca XVIII wieku, a później Charlesa Fourier – francuskiego filozofa, socjalisty utopijnego oraz Pierre’a-Josepha Proudhona – francuskiego polityka, ekonomisty, socjologa, wszystkie te idee dostosowywał do specyfiki ukraińskiej sytuacji. W jego głęboko demokratycznym światopoglądzie są nieobecne dążenia polityczne w rozumieniu swobód politycznych, usamodzielnienia się czy autonomii ziem ukraińskich. Jak wspominał sam uczony, pod koniec lat pięćdziesiątych i na początku lat sześćdziesiątych ta sprawa byłaby za wczesna albo oznaczałaby wypowiadanie się w imieniu narodu bez narodu. Antonowicz razem z kolegami miał podstawy być apolitycznym, wysuwając na przód zadania o charakterze narodowościowo-społeczno-kulturowym. „Postawiwszy za jedyny cel swoich wysiłków starania o kształcenie ludowe i rozwój”, chłopomani rozumieli, że „oświata ludowa ma się bazować na własnych ludowych podstawach” i że kto się za to wziął „musiał zacząć od tego, aby gruntownie przestudiować swój lud. Powinniśmy zrozumieć i zawsze trzymać w pamięci podstawy moralne budujące życie ludu w sposób świadomy lub nieświadomy (w kształcie zwyczajów, usposobień, postawy życiowej i tak dalej), ponieważ z tych zarodków przy prawidłowym i naturalnym rozwoju można zbudować cały porządek publiczny życia ludu”.
Poza kwestią poznania ludu ukraińskiego sprawą priorytetową dla chłopomanów było kształtowanie samoświadomości tegoż ludu, budowanie zasad życia narodu. W tym celu podjęli oni próbę kształtowania nowego pokolenia świadomych Ukraińców zakładając ukraińską szkołę siedmioletnią, o której pisze dokładniej Antonowicz w swoich wspomnieniach. Miała ona dorównać szkolnemu kursowi gimnazjalnemu. Została założona w 1859 roku jako całkiem prywatna, nawet tajna, bez oficjalnego zezwolenia. Na jej czele stanął na początku student Dawydenko. Towarzystwo utrzymywało szkołę kosztem własnym, samodzielnie wykładając przedmioty. Chłopomani mieli zamiar ułożyć podręczniki w języku ukraińskim, zaplanowane na siedem lat nauczania dla przyszłej szkoły ludowej, potrzeba stworzenia której była dość mocno odczuwana. Należy wyraźnie odróżnić szkołę stworzoną przez chłopomanów od szkół niedzielnych, które pojawiły się prawie w tym samym czasie. Ta szkoła była codzienna, nie niedzielna, a znaczna część chłopców mieszkała w niej razem ze swoimi nauczycielami. Sami członkowie kółka chłopomanów dostarczali uczniów, wybierając spośród znanych im chłopów zdolnych chłopców, oficjalnie biorąc ich na służbę, a w rzeczywistości trzymając i ucząc jako swoich wychowanków. Nauczanie zbudowane na zasadach dominacji żywiołu ukraińskiego – tradycji, zwyczajów, obyczajów, zasad życia społecznego – miało wykształcić nowego Ukraińca świadomego i dumnego ze swojej kulturowej odmienności.
Pozostawiając na boku kwestię apolityczności chłopomanów, która ma swoje plusy i minusy, niewątpliwą ich zasługą jest próba dokonania zmian w społeczności ukraińskiej i polskiej, jednoznaczne i publiczne utożsamienie się z kulturą ukraińską, określenie narodu ukraińskiego jako mającego swoją wartość, pewne moralne zasady współistnienia i wzajemnego poszanowania. Chłopomani opracowali własne strategie kształtowania tożsamości narodowej przyszłego narodu – poza badaniami terenowymi i głębszym poznaniem zasad funkcjonowania społeczności, ogromną rolę odgrywało kształcenie przyszłego pokolenia w duchu narodowym.

Streszczenie
W dobie trwającej wojny i kardynalnych zmian w rozumieniu własnej historii i kultury, postrzeganiu siebie i sąsiadów Ukraińcy mają określić panteon bohaterów narodowych z własnej ukrainocentrycznej pozycji. Do takiego panteonu bez wątpienia należy dodać chłopomanów – Włodzimierza Antonowicza, Tadeusza Rylskiego, Borysa Poznańskiego i innych, którzy jeszcze w połowie XIX wieku próbowali określić tożsamość ukraińską, modernizować świadomość narodu ukraińskiego, zmienić stosunek do niego otaczających go narodów. Próby zmian, których się podjęli, opisali w swoich wspomnieniach – swoistych autobiografiach. Rzecz jasna, czasami ze względów cenzuralnych nie mogli wypowiedzieć się w pełni. Należy podjąć próbę odczytania tych wspomnień z punktu widzenia zawartych w nich propozycji kształtowania nowoczesnej tożsamości ukraińskiej.
Słowa kluczowe: chłopomani, Antonowicz, Rylski, Poznański, tożsamość narodowa, wspomnienia, autobiografia.

Анотація
У час війни і фундаментальних змін у розумінні власної історії та культури, сприйнятті себе та сусідів українці мають визначити пантеон національних героїв із власної україноцентричної позиції. До цього пантеону, безсумнівно, варто додати хлопоманів – Володимира Антоновича, Тадея Рильського, Бориса Познанського та інших, які в середині ХІХ століття намагалися маркувати українську ідентичність, модернізувати свідомість українського народу, змінити ставлення до нього сусідніх народів. Спроби змін, які вони намагалися здійснити, описали у своїх мемуарах – своєрідних автобіографіях. Зрозуміло, інколи з міркувань цензури вони не могли відкрито і вповні висловитися. Здійснено спробу перечитати спогади хлопоманів з погляду пропозицій щодо формування сучасної української ідентичності.
Ключові слова: хлопомани, Антонович, Рильський, Познанський, національна ідентичність, спогади, автобіографія.